بررسی و تحلیل کارکردی سکونتگاه های غیر رسمی، چالش ها و راهبردها، موردشناسی؛ محله قاسم آباد

اسکان غيررسمي به عنوان يك چالش عمده‌ي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و غيره، دامن‌گير بسياري از شهرهاي جهان به ويژه كلان‌شهرهاي كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران مي‌باشد. این پدیده پس از اصلاحات ارضي و افزايش قيمت نفت، در شهرهاي بزرگ ايران شکل گرفته و این شهرها را با مسائل جديدي روبرو ساخته است. شهر زاهدان نيز به عنوان يکي از شهرهاي بزرگ کشور با پديده اسکان غيررسمي مواجه بوده، به گونه ای که هم اینک حدود یک سوم جمعیت آن در سکونتگاه های غیررسمی زندگی می کنند. یکی از سکونتگاه‌هاي غيررسمي زاهدان که اخيراً با سرعت بسیار بالایی رشد نموده و بشدت در حال گسترش بوده، محله‌ي قاسم‌آباد مي‌باشد. هدف از پژوهش حاضر، شناخت شرايط و ويژگي‌هاي کمّي و کيفي مسکن و دلایل شکل گیری و هم چنین امکان سنجی راهبرد ساماندهی سکونتگاه‌هاي غيررسمي در این محله بوده تا زمينه‌هاي کاهش آسيب‌هاي کالبدي - اجتماعي آن فراهم گردد. بطور کلی محله قاسم آباد از جمله مناطقی از شهر زاهدان است که در معرض ساخت و سازهای بی ضابطه قرار گرفته و از بافت فضایی ـ کالبدی بسیار نامناسبی برخودار است. ساخت و سازهای غیر اصولی، تراکم بالا، بافت اجتماعی روستایی، محیط شهری نامطلوب و کمبود خدمات شهری از جمله مسائل این محله می باشند. هم چنین يافته‌های این پژوهش نشان مي‌دهد، با توجه به سطح پايين آگاهي‌هاي اجتماعي در محله‌ي قاسم‌آباد و بي ‌اعتنايي ساكنان به سياست‌هاي تنظيم خانواده، نرخ رشد طبيعي جمعيت در اين محله بالا بوده و بعد خانوار در آن 9/5 نفر مي‌باشد. بالا بودن بعد خانوار در اين محله باعث افزايش بار تكفل، تراكم بالاي جمعيت در واحد مسکوني و کاهش سرانه مسکن( خانوار در واحد مسکوني، اتاق در واحد مسکوني، نفر در اتاق و ..)، شده است. در مجموع نتايج یافته های پژوهش حاکي از پايين بودن سطح استاندارد شاخص‌هاي مسکن در محله‌ي قاسم‌آباد نسبت به شهر زاهدان است. چنانکه شاخص‌هاي اتاق در واحد مسکوني و نفر در اتاق در این محله به ترتيب با 1/2 اتاق و2.8 نفر، وضعيت پايين‌تري نسبت به سایر محلات شهر، کشور و حتی کشورهاي در حال توسعه دارد. در اين ميان، شاخص نفر در اتاق، بيشترين نابهنجاري را در مقايسه با ساير شاخص‌هاي مسکن در قاسم‌آباد نشان مي‌دهد. بطور کلی عوامل متعددی در به وجود آمدن این محله دخیل بوده اند، ارزان بودن زمین، ساخت و سازهای آسان و مهاجرت روستائیان به خصوص از روستاهای شهرستان زاهدان و منطقه سیستان مهم ترین دلایل شکل گیری آن بوده است. با توجه بررسي‌هاي صورت گرفته در مباني نظري و یافته های حاصل از بررسی های میدانی، مهم ترین راهبرد جهت ساماندهی اسکان غيررسمي و مسکن نابهنجار در محله‌ي قاسم‌آباد رويکرد اصلاح‌طلبانه و توانمندسازي ساکنين آن مي‌باشد. در نهايت با توجه به این رویکرد و با استفاده از مدل SWOT به ارزیابی مسکن در قاسم آباد پرداخته شده و راهبردهای توانمند سازی و مرتفع ساختن مشکل مسکن و پایداری محیط زندگی ساکنین محله قاسم آباد در سه سطح کلان، میانه و خرد ارائه و پیشنهاد گردید. واژگان کليدي: اسکان غيررسمي، مهاجرت، توانمندسازی، رویکرد اصلاح طلبانه، محله‌ي قاسم‌آباد، شهر زاهدان