بررسی غزلیّات بیدل دهلوی از منظر علم معانی( ایجاز و اطناب)

علم معانی یکی از دانش های ادبی و بلاغی است که روش های ایراد کلام را به مقتضای حال و مقام مخاطب بیان می کند و سخنوران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن و ادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان می دهند. یکی از جلوه های دانش معانی در غزل های بیدل ایجاز و اطناب است که تا کنون، چنان که باید، به آن پرداخته نشده است؛ بر همین اساس پژوهش حاضر می کوشد جلد نخست از غزلیّات بیدل را از منظر ایجاز و اطناب بررسی کند. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و داده های آن با استفاده از منابع کتابخانه ای، جدول و نمودار جمع آوری شده است. بیدل دهلوی برای ایجاز آفرینی از صور خیال از جمله: تشبیه، تلمیح، استعاره، مجاز، حسّامیزی، حسن تعلیل، کنایه، تضاد، ایهام، متناقض نما و برای اطناب از توصیف، تمثیل، تشبیه( به خصوص تشبیه تفضیلی)، مراعات نظیر و تنسیق الصفات بهره برده و به این وسیله بر غنای سخن خود افزوده و ذهن مخاطب را به تکاپو انداخته است. به دلیل شاکله فکری بیدل و شیوه بیان او و زمینه سبک هندی، در غزلیّاتش به اطناب گرایش بیشتری داشته است؛ هر چند سخنان ایجاز آمیز هم در آثارش کم نیست. یافته های پژوهش بیانگر این است که« تکمیل» بیش ترین بسامد و« حذف مضاف الیه»، کم ترین بسامد را در جلد نخست غزل های بیدل دهلوی دارند.